Amigo Secreto: schokkende docu over (anti-)corruptie en een misbruikte rechtsstaat in Brazilië

Vier Braziliaanse journalisten reconstrueren hoe een anti-corruptieonderzoek door een openbaar klager en een rechter werd misbruikt als politiek instrument om links uit te schakelen. De documentaire ‘Amigo Secreto’ laat – aan de vooravond van nieuwe verkiezingen in Brazilië – zien hoe de rechtspraak werd ingezet om de extreemrechtse president Jair Bolsonaro in het zadel te helpen.

Het lijkt allemaal te draaien om een amateuristisch ogende Powerpointpresentatie van de Braziliaanse openbaar aanklager. Voor een grote afbeelding van een complex schema vol pijlen, cirkels en namen, met in het midden prominent de naam van de Braziliaanse oud-president Lula, spreekt hij de vernietigende woorden: ‘Vandaag klaagt het OM Lula da Silva aan als drijvende kracht achter het corruptieschandaal dat door ‘Lava Jato’ is onthuld.’ Het is dan 2016.

In de documentaire Amigo Secreto vertelt regisseur Maria Ramos het ontluisterende verhaal hoe dit zo ver kwam, en welke enorme politieke gevolgen dit gerechtelijke onderzoek in Brazilië had. 

Ramos volgt hiervoor vier journalisten: Carla Jiménez, Marina Rossi en Regiane Oliveira van de Braziliaanse krant El País, en Leandro Demori van nieuwssite The Intercept. Deze vier reconstrueren nauwgezet hoe een groot anti-corruptieonderzoek werd misbruikt om links uit te schakelen voor de presidentsverkiezingen van 2018 en de opkomst van extreemrechts in Brazilië te faciliteren.

Het startpunt voor de journalisten was operatie ‘Lava Jato’ (internationaal bekend als operatie Carwash of ‘wasstraat’ – dat verwijst naar benzinestations die een wasstraat als dekmantel gebruikten, die het onderzoek aanvankelijk aanjaagden). Lava Jato begon in maart 2014 als een corruptieonderzoek naar het staatsoliebedrijf Petrobras. Het bleek dat verschillende bedrijven, waaronder bouwgigant Odebrecht, omkoopsommen hadden betaald aan politici en overheidsfunctionarissen in ruil voor Petrobras-contracten. Ook bleken miljarden dollars van bedrijven naar verkiezingscampagnes te zijn gegaan, wat belangenverstrengeling in de hand hielp.  

Het onderzoek werd groots gebracht en maakte zichtbaar hoe wijdverbreid de verstrengeling was. Het liet ook zien dat dit zowel op rechts als links van het politieke spectrum plaatsvond. Máár – en daar knelt de schoen – de politieke gevolgen werden vooral door links hard gevoeld. Zo leidde het onderzoek in 2016 tot een afzettingsprocedure – een staatsgreep, volgens velen – van toenmalig president Dilma Roussef van de Arbeiderspartij (PT). Zij zou geknoeid hebben met de begroting, al werd ze niet verdacht van persoonlijke verrijking.

Ook oud-president Luiz Inácio Lula da Silva (2003-2011) moest en zou uitgeschakeld worden. Want, zo legden de vier journalisten bloot, operatie wasstraat werd hoe langer hoe meer een politiek en ideologisch instrument in de aanloop naar de verkiezingen van 2018, waar Lula voorop stond in de peilingen. Hij werd uiteindelijk veroordeeld tot twaalf jaar cel wegens corruptie en witwaspraktijken; en zo uitgeschakeld voor de presidentsrace van 2018 – die de rechts-populistische Bolsonaro gemakkelijk kon winnen. De rechter die Lula veroordeelde, Sergio Moro, werd Bolsonaro’s minister van Justitie.

Politiek proces

In 2019 kwam Lula vrij, en vorig jaar oordeelde het Hooggerechtshof dat de aanklacht tegen Lula onrechtmatig was geweest. Lula zelf zei slachtoffer te zijn van een politiek proces en heeft de beschuldiging dat hij een appartement zou hebben aangenomen van een bouwconcern (waar zijn veroordeling om draaide) ook altijd ontkend. 

De afgelopen jaren klonk vaker kritiek op de partijdigheid van de rechterlijke macht – die werd verweten vooral bewijzen van corruptie tegen Lula en Dilma van de Arbeiderspartij te onderzoeken, terwijl rechtse politici vrijuit gingen. Bovendien werd, zoals Ramos in deze film laat zien, voor echte corruptie of persoonlijke verrijking geen bewijs gevonden. 

Maar ondanks die kritiek bleek nooit expliciet welke vuile spelletjes oud-rechter Sergio Ramos en openbaar aanklager Deltan Dallagnol speelden. Tót de vier journalisten uit privéberichten ontdekten hoe de rechter, de politie en het OM elkaar informatie doorspeelden. Dit werd het startpunt van een reeks publicaties waaruit duidelijk bleek hoe de anticorruptie-operatie door deze rechtse krachten werd misbruikt om politieke tegenstanders uit te schakelen. 

De veroordeling van Lula maakte in Brazilië, na bijna drie decennia van democratische stabiliteit, de weg vrij voor een ruk naar rechts, of een flirt met het fascisme, zoals critici zeggen. Zodoende wordt het land nu al bijna vier jaar geleid door Bolsonaro, die het ‘land heeft vernietigd’, volgens de in Nederland wonende regisseur Maria Ramos.

Ramos toont deze ontwikkeling aan de hand van archiefbeelden van persconferenties, van de rechter en de aanklager, de ondervragingen van Lula, en de journalisten in actie – tikkend op hun laptops, vergaderend of in gesprek met juristen of andere betrokkenen, onder wie ook werknemers van Petrobras. 

Doordat Ramos geen uitleg geeft bij de getoonde beelden is het voor de leek best een complex verhaal om te volgen. Die wordt flink in het diepe gegooid, door zonder veel voorkennis aan te schuiven bij tal van experts tijdens overleggen op niveau. Alle details kunnen je dan ook gaan duizelen, de 100 minuten voelen soms alsof je zelf een lange rechtszaak bijwoont. Maar de lessen uit de film zijn relevanter dan ooit. Niet alleen voor Brazilië, waar begin oktober opnieuw presidentsverkiezingen worden gehouden, en waar Lula het wederom opneemt tegen Bolsonaro. Amigo Secreto kan ons allemaal veel leren over de kwetsbaarheid van de democratie, de journalistiek als vierde macht (is dat het nog als het vooral als doorgeefluik fungeert?), en de gevaarlijke ontwikkeling die ‘lawfare’ (juridische oorlogsvoering tegen politieke tegenstanders) is. 

Want, zoals Ramos zelf zegt: dit kan overal gebeuren. Waarvan akte.