Latijns-Amerika magazine.
 

Interculturele gezondheidszorg in Ecuador: wet en sociale legitimatie

31-07-2013
Foto: Lisa Couderé

Eind jaren negentig sloeg in Ecuador de financiële crisis hard toe. Veel Ecuadoraanse families, of delen ervan, emigreerden. Voor de achterblijvers resulteerden de crisis en de privatisering van de sociale voorzieningen in een grote ongelijkheid in de gezondheidssector. Sinds de Burgerrevolutie van President Rafael Correa in 2007 is de aandacht van de regering terug naar publieke voorzieningen geleid. Correa’s stokpaardjes de afgelopen twee ambtstermijnen waren onderwijs en gezondheidszorg. Het nieuwe gezondheidsmodel, Modelo de Atención Integral Familiar Comunitario e Intercultural (MAIS-FCI), is een uitdagend voorstel tot gratis gezondheidszorg voor iedereen, zonder uitsluiting. Niet discrimineren in een cultureel divers land als Ecuador impliceert het in rekening brengen van de verschillende medische systemen die het land rijk is.

Inter-cultura-liteit?

Interculturaliteit is een ingewikkeld concept dat de nodige duiding vraagt om zijn weg van een wet naar de gemeenschap te vinden. Bij de vele definities die de term rijk is, is samen-leven, in tegenstelling tot het naast elkaar bestaan of co-existentie, een belangrijk kenmerk. Net als gender niet alleen om de vrouw gaat, is het bij interculturaliteit niet alleen om de inheemse bevolking te doen. Bovendien is legale aanvaarding één ding, sociale aanvaarding is fundamenteel (Guerrero 2010, 463). De uitdaging voor het Ministerie van Gezondheid in Ecuador is volgens verschillende specialisten in interculturaliteit daarom de interculturele invalshoek van het nieuw gezondheidsmodel in de praktijk om te zetten.

Een studie van de Wereldbank uit 2007 geeft kost en tijd aan als één van de redenen dat mensen in landelijke en marginaal-stedelijke delen van Ecuador geen gebruik maken van de officiële gezondheidscentra (Wereldbank 2007, 57). Het nieuw gezondheidsmodel probeert deze problematiek aan te pakken met gratis zorg en activiteiten buiten de muren van het gezondheidscentrum. Andere obstakels die de onderzoekers van de Wereldbank ik 2007 aangaven, passen binnen de uitdagingen van interculturele gezondheidszorg: traditioneel geloofssysteem, culturele voorkeur en taalbarrières. Hoe staat die praktijk er ondertussen voor?

Asociaal samenwerken

Een illustratie uit de Centrale Ecuadoraanse Andes. In het Hospital Andino de Chimborazo kun je als patiënt zowel beroep doen op de officiële westerse geneeskunde als op de traditionele geneeskunde uit de Andes en alternatieve technieken. Hoewel het om een privéziekenhuis gaat, blijkt uit interviews al snel waar interculturele gezondheidszorg op de sociale context stuit. Zelfs in een ziekenhuis dat intercultureel lijkt te zijn, toont een deel van het medisch personeel weerstand om het traditioneel geneessysteem te aanvaarden. Het ziekenhuiscomplex voorziet één gebouw voor de officiële westerse geneeskunde en witte jassen. Een ander gebouw met kruidentuin huist de Andes geneeskunde met inheemse klederdracht. Een weggetje verbindt de twee fysieke structuren. Maar de symbolische brug, het contact tussen het personeel van beide medische systemen, ontbreekt. Naast elkaar bestaan of asociaal samenwerken?

Samen-werken

Dit is natuurlijk niet overal het geval. Een mooi voorbeeld van gezondheidspersoneel dat openstaat voor interculturele gezondheid vinden we in Zuleta, in de noordelijke provincie Imbabura waar de inheemse Carancibevolking woont. Een jongen met de schouder uit de kom. Met de dokter op vakantie vraagt het medisch personeel of de jongen al bij de traditionele geneesheer is geweest. In Zuleta bestaat er een systeem van doorverwijzing tussen de verschillende medische systemen. Andersom heeft de traditionele geneesheer ook graag dat de patiënt hem met een echografie bezoekt.

Dezelfde vorm van samen-werken gebeurt op steeds grotere schaal met traditionele vroedvrouwen en ziekenhuizen in Ecuador. Een samenwerking die onder andere de hoge moedersterfte tijdens de bevalling wil terugdringen. Traditionele vroedvrouwen krijgen van de overheid workshops om tekenen van gevaar voor de moeder op te sporen en tijdig hun patiënt naar het ziekenhuis te begeleiden. Een terugkerende kanttekening is weliswaar het verschil in waardeoordeel tussen een certificaat van de regering en de goedkeuring vanuit de gemeenschap.

Kamillethee en cavia’s

In weer andere gezondheidscentra blijft interculturaliteit een concept aan de oppervlakte. Een patiënt mag in San Antonio, Imbabura, zeker ook kamillethee drinken om zich beter te voelen. Traditionele geneeskunde in de Andes is een schat aan kruidendranken drinken, maar is tegelijkertijd zo veel meer: zuivering met medicinale planten, magnetische zuivering met een ei, diagnose en geneeswijze met een cavia… Het gaat bovendien om een hele kosmologie waarin de mens deel uitmaakt van de natuur. Gezondheid is niet los te koppelen van het evenwicht en de harmonie van de mens met zijn natuurlijke omgeving en de gemeenschap (Rodríguez 2010).

Voor de patiënt spelen de traditionele geneessystemen bovendien een belangrijke sociale rol. Het traditioneel geneessysteem biedt sociale allianties en een psychologische steun van meer hoop (J. Prize). Dokters daarentegen werden bij aanvang van de eenentwintigste eeuw vaak als afstandelijk gezien (Miles 2003, 115), (J. Prices 2003, 211). Om het even zwart-wit of Indiaans-blank te stellen: denk aan een traditionele vroedvrouw die alle vrouwen binnen één familie heeft bijgestaan. En denk aan een witte jas die Chinees praat terwijl de patiënt het Spaans en Quechua machtig is. Interculturele geneeskunde is ook interculturele communicatie. Met respect voor het geloofssysteem van de patiënt echt luisteren naar zijn noden. Meer zijn dan een witte jas met diploma en de waarde van hoop en emotionele steun begrijpen.

De realiteit van interculturaliteit

Interculturele gezondheid in Ecuador: vooroordelen, asociale tolerantie, in samenwerking patiënten doorverwijzen, of oppervlakkige deelname. De vooroordelen zitten vooral geworteld in de Ecuadoraanse maatschappij. Afgunst en discriminatie tussen de verschillende etnische groepen, openlijk maar vooral opvallend verstopt, zijn geen uitzondering. Niet zo zeer tussen de dichotomie blank-indiaans, maar tussen de verscheidenheid aan individuen op de brede waaier van blank, inheems en afro-ecuadoraans. Meer dan het gezondheidssysteem gaat het waarschijnlijk om de mensen binnen het systeem. Dokters en verpleegsters in communicatie met yachacs (spirituele geneesheer), parteras (traditionele vroedvrouwen), hueseros (behandelt de botten),en patiënten.

Het Ministerie van Publieke Gezondheid is de opleidingen binnen de gezondheidssector aan het herstructureren. Respect en interculturele geneeskunde beginnen bij de actoren binnen het gezondheidssysteem. Binnen het Ministerie funcioneert de Dirección Nacional de Interculturalidad, Derecho y Participación Social en Salud. Kritische stemmen vinden dat dit onderdeel van het Ministerie van Gezondheid te veel op zich functioneert, los van de rest van het Ministerie. De impact zou daardoor beperkt zijn. Maar ondertussen functioneert het. Er worden onder andere publieke programma’s rond interculturaliteit, strategieën voor interculturele publieke gezondheidszorg, hoofdlijnen voor onderzoek en opleidingen voor het medisch personeel geformuleerd. Ook het informatiesysteem van het Ministerie van Gezondheid is nu afgesteld op etnische variabelen.

Lokaal in de districten zijn er verantwoordelijken aangesteld om de interculturele as van het nieuw gezondheidsmodel in de praktijk om te zetten. Vaak in samenwerking met lokale en internationale NGO’s of de bilaterale ontwikkelingssamenwerking. Inventarissen van traditionele genezers opstellen, vroedvrouwen in de gemeenschappen opleiden in het herkennen van gevaar voor de moeder, workshops over geneeskrachtige planten, afgezien van de westerse horizontale bevallingen verticale bevallingen uit de quichua cultuur mogelijk maken…

In de culturele feesten is er een voorzichtige herwaardering op gang in Ecuador. En ook binnen de gezondheidszorg worden traditionele zuiveringen lang niet alleen door de inheemse bevolking gevraagd. Lokaal zijn er verschillende succesvolle initiatieven en hopelijk betekenen de hernieuwde universitaire opleidingen een mentaliteitsverandering bij het medisch personeel. De culturele rijkdom, lokale kennis en wens van de patiënt komen beetje bij beetje naar voor in de publieke gezondheidszorg in Ecuador.

 

Banco Mundial
2007      Insuficiencia Nutricional en el Ecuador: Causas, Consecuencias y Soluciones. Banco Mundial, Washington DC.

GUERRERO, Patricio
2010     Corazonar. Una antropología comprometida con la vida. Miradas otras desde Abya-Yala para la decolonización del poder, del saber y del ser. Abya-Yala/Universidad Politécnica Salesiana, Quito

RODRÍGUEZ, Germán
2010      La faz oculta de la medicina andina. Abya-Yala, Quito.

 

reageren