Magisch pragmatisme in verkiezingsjaar 2014

26-01-2015 door Lisa Couderé

In ‘El País de las mujeres’ beschrijft de Nicaraguaanse schrijfster Gioconda Belli hoe in het ingebeelde land Faguas de politieke partij Partido de la Izquierda Erótica (PIE) (“Linkse Erotische Partij”) de verkiezingen wint. De afkorting van de partijnaam, het Spaanse woord voor voet, staat voor de vooruitgang die de partij beoogt. De bedoeling van de partij is wat Calle 13 ook al zong: “Vamos caminando…”

Als jonge naties – met een geschiedenis van strijd voor identiteit en vrijheid en met een rijke cultuur in beweging – kan samen durven dromen en op weg gaan veel in gang zetten. Politiek wordt zo een spannend en inspirerend gebeuren. Bij het tot stand komen van de PIE zegt één van de personages: “Siquiera a imaginar deberíamos atrevernos. A mi manera de ver ese es uno de los problemas: la falta de imaginación.” (We zouden het ons ten minste moeten durven inbeelden. Volgens mij is dit één van de problemen: het gebrek aan fantasie.)

In 2014 trokken burgers in maar liefst zeven landen in Latijns-Amerika naar de stembus om een nieuwe president te kiezen. Verkiezingen doen soms dromen van een betere werkelijkheid: “Wie weet zal dit het jaar zijn waarin de sterke, heldhaftige leider verkozen wordt die korte metten maakt met de problemen van het land en met de sociale ongelijkheid.” Maar een stembriefje kan ook slechts een proteststem of anti-stem voor een andere kandidaat betekenen. Bovendien kan de realiteit soms zo onwerkelijk zijn dat hoop plaats moet maken voor verlies van vertrouwen in de vorm van een blanco-stem. Want is de onmacht om te durven dromen over een betere werkelijkheid een gebrek aan fantasie of een overschot aan realiteitszin?

In hoeverre werden dromen werkelijkheid? Het volgende overzicht van de verkiezingen in de media afgelopen jaar bespreekt vanop afstand in Antwerpen, België, de nieuwe beloftes en oudgedienden, onderzoekt de mythes achter de figuren en betoogt de noodzaak tot magisch pragmatisme in de Latijns Amerikaanse politiek.

In het kort: Costa Rica, El Salvador, Panama, Colombia, Bolivia, Brazilië en Uruguay

Sommige landen kozen een nieuw pad, zoals Costa Rica met de onverwachte overwinning van de linkse academicus Luis Guillermo Solis. Tijdens de tweede ronde gaf zijn tegenkandidaat op en won nieuwkomer Solis met maar liefst 77 procent van de stemmen. Dit is de eerste keer sinds Costa Rica in 1949 terugkeerde naar een democratisch systeem dat een kandidaat die niet behoort tot de traditionele politieke partijen een succesvolle gooi naar het presidentschap doet.

In El Salvador won de kandidaat van de regerende partij (FMLN), Salvador Sanchez Ceren, nipt van Farabundo Marti van het rechtse Arena. Deze partij – die ooit een rebellenbeweging was – won het van de rechtse partij waar ze tijdens de burgeroorlog tegen streed. De vraag is of dit veel verschil zal maken voor het dagelijks leven van veel El Salvadoranen. Het land gaat geteisterd onder een golf van geweld. De afgelopen jaren is gebleken dat de machtige straatbendes zelf de enige politieke spelers waren die hier effectief tegen op konden treden. Helaas is hun pact weer komen te ontrafelen.

In Panama won vicepresident en oppositiekandidaat Juan Carlos Varela van de conservatieve partij Partido Panamenista.

Tijdens de verkiezingen in Colombia stonden twee parallelle tegenstellingen centraal: Santos vs. Uribe en vrede vs. conflict. Belangrijke thema’s als onderwijs, werk en armoedebestrijding werden daarom grotendeels genegeerd tijdens de verkiezingscampagnes. Meer dan een keuze voor een president betekende de overwinning van Juan Manuel Santos op zijn concurrent Óscar Iván Zuluaga hoop op de vredesonderhandelingen die de president al sinds december 2012 aangaat met rebellenbeweging FARC.

In Bolivia, Brazilië en Uruguay kregen de zittende linkse partijen – al dan niet in de belichaming van een opvolger – een nieuwe kans dankzij sociale veranderingen die tijdens de vorige presidentstermijn(en) gerealiseerd waren. Dilma Rousseff won in Brazilië tijdens de tweede ronde nipt van centrumrechtse tegenkandidaat Aecio Neves. De linkse Tabaré Vázquez, opvolger van president José Mujica, won het in Uruguay van zijn conservatieve tegenstander Luis Lacalle Pou. En in Bolivia werd Evo Morales in het zadel gehouden dankzij sociale programma’s en economische vooruitgang gedurende zijn vorige twee ambtstermijnen.

Enkele kanttekeningen

Latijns-Amerika koos in 2014 zijn leiders, maar vanaf 2015 moeten deze vrouw en mannen van een gedroomde werkelijkheid een aanvaardbare realiteit maken, voor de armen en vooral voor de middenklasse die goed op weg is en nu niet wil blijven stilstaan. Het electoraat dat profiteerde van de sociale programma’s wil, net als de PIE (=voet) in de roman van Belli, vooruit. Straatprotest in onder andere Brazilië, Colombia en Chili toonden deze roep om aandacht voor diepere veranderingen en gelijkheid vanuit de bevolking.

De electorale opkomst was bij de overwinningen in Colombia, Costa Rica en ook Chili in 2013, pover. In Brazilië haalde Rousseff slechts 51,6 van de stemmen tegenover 48,4% voor Neves. En we konden lezen hoe de overwinning van Morales in Bolivia vooral een zekerheid was omdat de oppositie niet met een overtuigend verhaal kon komen en omdat sociaal protest er tegengehouden wordt.

Na de droom klinkt de wekker. Zo wordt voorspeld dat Rousseff moeilijk steun zal vinden bij een rechtser en gefragmenteerd Congres . Met een moeilijke economische situatie en de aanloop naar de Olympische Spelen in 2016 in Brazilië, begon het jaar in verschillende Braziliaanse steden met nieuwe straatprotesten. Ook in Costa Rica hangt de daadkracht van de regerende partij af van coalitiesteun.

De mythes achter de persoon

Verscheidene van de zittende Latijns-Amerikaanse presidenten leverden tijdens hun jonge jaren strijd; voor hun idealen tegen dictatoriale regimes. Dromen van een generatie die keihard werd neergeslagen door de militaire regimes van de jaren zeventig en tachtig. Een verleden waar een jongere generatie vandaag nog maar weinig boodschap aan heeft. Ze willen naar de toekomst kijken dankzij de weg van onder andere kwaliteitsvol onderwijs. En toch is het bijzonder dat Dilma Roussef, Michele Bachelet en José Mujica de kans kregen om een gedroomde werkelijkheid vorm te geven. Ieder met het nodige pragmatisme van de huidige situatie en nieuwe globale uitdagingen.

Als president ben je leider van een heel land en niet alleen van de inwoners die op jou stemden. Presidente Rousseff vroeg in haar overwinningsspeech om eenheid binnen Brazilië. En in een wereld waar zelfs Cuba geen eiland meer is, maak je als natie deel uit van regionale (ALBA, CONASUR) en op andere principes rustende verbonden (BRICS, OPEC, VN-resoluties). Als invloedrijk persoon wordt je beïnvloed; er is de zakenwereld, tegenstanders, familie, China, volgers op Twitter en sociale organisaties. Dat moet je zien te verenigen met de partij-ideologie en – misschien nog wel ingewikkelder – met je persoonlijke opvattingen.

Als je als president te midden van dit politieke, sociale en persoonlijke netwerk trouw kan blijven aan vooropgestelde dromen en iets kan betekenen voor burgers die op het eerste gezicht niets met jou te maken hebben, dan maak je het waar. Dan doe je wat in de roman van Belli aan de PIE-partij wordt toegeschreven: “la política como desafío a la imaginación” (“ de politiek als uitdaging van de verbeelding”). Zo bood Mujica in Uruguay opvang aan gevangenen uit Guantanamo Bay.

Over uittredend president Mujica dromen we allemaal een beetje. Er is afgelopen jaren in de media uitgebreid en lyrisch verslag gedaan over deze president met zijn Volkswagen Kever en zijn sobere levensstijl, die een groot deel van zijn loon aan goede doelen weg gaf, marihuana reguleerde en het homohuwelijk en abortus legaliseerde. En toch, een president is altijd leuker aan de andere kant van de grens. Tegen het einde van zijn ambtstermijn keurde 65% van zijn landgenoten Mujica’s presidentschap dan wel goed, tijdens de verkiezingsstrijd stonden de noodzaak van kwaliteitsvol onderwijs en hoge misdaadcijfers voorop. De meerderheid van de bevolking steunde de legalisering van marihuana niet. En ook hier, “het land van 2013” volgens The Economist, kwamen de mensen op straat. Vuilnisophalers en leraren legden tijdens Mujica’s ambtstermijn het werk neer.

Ook als Dilma Rousseff, presidente van Brazilië, met het Amazonewoud, long van de aarde, als tuin, kan je niet anders dan een rol spelen in de geschiedenis. Vorig jaar nam de ontbossing in het Braziliaanse Amazonegebied na jaren van sterke daling weer toe. Ook sommige andere internationaal gekende verhalen hebben een verdrietig einde, zoals de zwaar bevochte Belo Montedam. Het is zeker geen eenzijdig verhaal. Het Lima-akkoord tijdens de Klimaattop afgelopen december zocht naar “gemeenschappelijke maar verschillende verantwoordelijkheid”.

Daarnaast blijkt het in een divers land als Brazilië moeilijk de hele bevolking in de armen te sluiten. Volgens het Braziliaans tijdschrift CartaCapital (vertaald in 360 Magazine) vindt er in Brazilië dagelijks ‘een Furguson’ plaats. Het overgrote deel van de slachtoffers van het buitensporige politiegeweld is er zwart. Ook zijn er inheemse bevolkingsgroepen die vechten voor behoud van hun grond en cultuur. Op conSentido was te lezen dat voor eender welke president in Brazilië het dichten van de kloof tussen welvaart, huidskleur, angst en wantrouwen een van de grootste uitdagingen is.

Magisch pragmatisme

Wat de inzet van de verkiezingen in 2014 ook was, afgelopen jaren klonken er secundaire onvervalste stemmen: verschillende golven van straatprotest (hoewel een beetje stiller in 2014 in vergelijking met vorige jaren) en blanco-stembiljetten. Los van de hoofdthema’s tijdens verkiezingsdebatten, droomt de stem op straat van beter onderwijs, meer veiligheid, waardig werk en meer gelijkheid.

Verkozen presidenten (m/v) overtuigden – of niet – het Latijns-Amerikaanse electoraat uit realistische overwegingen voor een betere toekomst. Van buitenaf wordt in figuren als Mujica een levende uitvoering van het magisch realisme gezien. Maar de werkelijkheid in Latijns-Amerika vraagt vooral om een magisch pragmatisme van presidenten met een keihard karakter, aanpassingsvermogen, empathie en sociale intelligentie. Dromers ook, met hart voor het welzijn van iedere individuele burger, en (om de druk een beetje te verhogen) de duurzame ontwikkeling van onze planeet. Vrije verkiezingen maken de weg niet onvoorwaardelijk vrij voor burgerparticipatie en vrijheid. En omdat alleen op weg maar alleen is: liefst een president hand in hand met een oprechte vriend voor raad en een glimlach – en niet vriendjespolitiek – een vrije pers, en een wakker middenveld dat realistisch durft op te komen voor een gedroomde toekomst.